Een wereldtournee langs de gebruiken van Rosj Hasjana
Door Laly Derai
Vissenkop of schapenkop? Appel in honing of suiker? 30 of 100 ontploffingen van de sjofar? Voor of tegen noten? Het is tijdens de feestdagen dat de diversiteit van het Joodse volk het meest voelbaar is en Rosj Hasjana niet mag worden overtroffen: elke gemeenschap en haar gewoontes, elke familie en haar gebruiken en, elk land en haar praktijken. Hamodia ging op zoek naar Minhagim om je een dossier zo zoet als honing aan te bieden…
Elzas en West-Europa:
Op Rosj Hasjana trekken de Joden uit de Elzas hun witte ‘sargueness’ aan, wat in feite de begrafeniskleding is die ze zullen dragen als ze 120 jaar oud zijn. Fans van zwarte humor beweren dat het woord ‘sargueness’ afkomstig is van het Duitse ‘Sarj’, wat doodskist betekent. Volgens een iets minder verontrustende uitleg komt ‘sargueness’ eerder van het Franse woord ‘serge’, dat de stof aanduidt waarmee dit kledingstuk is gemaakt. Pasgetrouwden en rouwenden dragen geen sargueness, de eerste om geen rouw aan te trekken terwijl ze in de vreugde zijn van het eerste huwelijksjaar en de laatste om geen ongeluk aan te trekken terwijl ze het dit jaar al hebben meegemaakt.
Het witte keppeltje is echter voor iedereen verplicht. Sommigen hebben ook de gewoonte om tijdens de twee dagen van Rosj Hasjana een volledig witte Tallit te dragen.
Net na de Arvit-dienst zingt de gemeenschap de Piyut van Yigdal op een melodie die specifiek is voor de Yamim Noraïm. Het Rosj Hasjana gebed is uiterst plechtig en deze ernst bereikt zijn hoogtepunt op het moment van de “Tätchen”, het klinken van de Sjofar. De uitdrukking “tätchen” is afgeleid van de initialen van de drie traditionele noten, Tékia, Téroua en Chevarim.
De Ashkenazi Seder is niet erg lang omdat hij bestaat uit appel in honing of apfelkrapfe (de Elzasser appelflap) en schapenkop. Het is de gewoonte dat we tijdens de Tishrei vakantieperiode geen noten eten, omdat het woord Egoz (noot in het Hebreeuws) dezelfde numerieke waarde heeft als het woord ‘Het (zonde).
Het lezen van de Thora vindt plaats volgens de specifieke melodie van de Yamim Noraim. Er zijn drie mensen nodig om naar de Thora te gaan: de Baal Tokea (degene die op de Sjofar blaast), degene die de slagen aangeeft en de officiant. Als de ambtenaar echter betaald wordt om het gebed te reciteren, is hij niet verplicht om naar de Thora te gaan.
Jemen:
Sinds Rosj Chodesj Eloel en tot aan de vooravond van Jom Kipoer staan jong en oud elke nacht rond 02.30 uur op voor de “Achmorot”. Vrouwen moeten ook staan en sommigen zijn begonnen met het bereiden van koffie voor mannen in de synagoge.
Op de dag van Rosj Hasjana is het een heel oud gebruik om dertig stoten Sjofar te laten klinken, zelfs vóór Alot Hasja’har (het opkomen van de dageraad) om “het Kwaad voor te gaan voordat het jou voorgaat”.
De Baal Tokea stijgt op naar de Thora tijdens de vijfde beklimming. Vlak voor de verkoop van de Haftara zegent de ‘Hazan de gelovigen en wenst dat ze worden ingeschreven in het boek van Leven en Herinnering. De gelovigen antwoorden in koor: “Ook jij, wees ingeschreven in het boek van Leven en Herinnering”.
Het Mussaf-gebed wordt hardop voorgelezen door de ‘Hazan om degenen die niet kunnen lezen op te helderen. Tijdens Moussaf klinken slechts tien stoten van de Sjofar en aan het einde klinkt de Baal Tokea een grote Terua.
Vóór het Mincha-gebed wordt het boek Tehillim gelezen, waarbij de eerste helft op de eerste dag van Rosj Hasjana wordt gelezen en de tweede op de tweede dag.
De Tachli’h maakt geen deel uit van de “Ti’hlal”, de Jemenitische Sidur, maar de gemeenschap heeft er een gewoonte van gemaakt zich tijdens deze ceremonie bij de andere Édot aan te sluiten.
Sommigen hebben de Minhag om op de ochtend van Rosj Hasjana een schaap of een kalf te slachten om te genieten van het ‘meest verse’ vlees dat mogelijk is.
De Prouchim van Eretz Israël:
Vóór de viering zijn de Aron Hakodech en de preekstoel bedekt met witte stoffen, terwijl de Sifré Torah bedekt is met hun witte hoezen.
Motsibrood wordt gedoopt in zout en honing. Dan begint de Rosj Hasjana Seder, waarbij in honing gedoopte appels, dadels, granaatappels, vis en ramskopvlees worden gegeten. Bij het eten van de vis wensen de Prouchim dat ze niet door het boze oog worden beïnvloed.
Na de Minhag van de Vilna Gaon hebben sommige mensen de gewoonte om tijdens Rosj Hasjana geen druiven of vet vlees te eten. Ook hier zijn noten van het menu verbannen.
Tijdens de Amidah van Musaf op Rosj Hasjana is het de gewoonte om niet op de Sjofar te blazen. De dertig ‘ontbrekende’ ringen worden vlak voor Alénou Léchabéa’h voltooid.
Volgens de Vilna Gaon is het verboden om te huilen tijdens Rosj Hasjana.
Koerdistan:
Het is de gewoonte onder de Koerdisch-Joodse gemeenschap om de dag vóór Rosj Hasjana te vasten, voordat de Dag des Oordeels plechtig begint. Vlak na het Sha’harit-gebed op de vooravond van de feestdag gaan gezinnen naar de markt om boodschappen te doen en zo vers mogelijk fruit te kopen. Deze aankopen worden “Zouanit Toumaï” genoemd.
Mincha aan de vooravond van Rosj Hasjana, de laatste Tfila van het jaar, wordt met grote ijver gereciteerd. Het wordt gevolgd door de Piyut “A’hot Kétana”, die in het Hebreeuws en Koerdisch wordt gelezen.
Thuisgekomen reciteert het hoofd van het gezin twaalf keer verschillende verzen uit de Thora, de Profeten en de Ketuvim voordat hij met Kiddush begint.
Motsi is gedrenkt in suiker en niet in honing, wat volgens de Kabbala in een mum van tijd met Din wordt geassocieerd.
Op de twee dagen van Rosj Hasjana worden al diegenen die niet de gewoonte hebben om gedurende het jaar naar de synagoge te gaan, naar de Tora gebracht. De Piyut “Ète Chaaré Ratson” wordt ook in het Hebreeuws en Koerdisch gelezen.
Koerdische Joden zijn gewend om het boek Tehillim twee keer te lezen op de ochtend van Rosj Hasjana. Na de lezing eet men fruit voor de verheffing van de zielen van de overledene.
Het is verboden om op Rosj Hasjana te slapen, zodat “de Mazal (geluk) niet ook slaapt”.
Marokko en Algerije:
De Joden van Marokko, mannen en vrouwen, zijn gescheiden en hebben de gewoonte om de Hatarat Nedarim (annulering van geloften) ceremonie vier keer uit te voeren: de eerste vindt plaats op de 20e Av, de tweede op Rosj Chodesj Elul, de derde op de vooravond van Rosj Hasjana en tenslotte op de vooravond van Jom Kippoer.
Voor Rosj Hasjana maakt de vrouw des huizes haar huis schoon met bijna dezelfde energie als op Pesach.
De Minhag van het vasten aan de vooravond van het feest werd nauwgezet in acht genomen door de oudere generaties, maar deze gewoonte is in onbruik geraakt bij de jongere generaties.
Marokkaanse Joden dragen geen nieuwe kleren op Rosj Hasjana.
Het is gebruikelijk dat de Rosj Hasjana Amidah hardop wordt voorgelezen door een van de leden van de gemeente om de leden van de gemeenschap te helpen hun weg te vinden door de lange gebeden van de feestdag.
De verkoop van mitswot maakt deel uit van de Noord-Afrikaanse folklore in het algemeen. Het is vooral de “Petichat haHeichal” die grote populariteit geniet en deze mitswa wordt vaak tegen een zeer hoge prijs verkocht, omdat het wordt beschouwd als een Segulah voor welvaart, goede Parnassa. De hoogste bieder is verantwoordelijk voor het openen van de Heichal (de kast met de Thorarollen) en het lezen van Psalm 24, die vervolgens door de hele gemeente wordt herhaald.
In Tlemcen en Constantijn was het gebruikelijk om op de tweede avond van Rosj Hasjana jujube te eten om de zegen van Sheechiyanu over de vrucht te reciteren. Aan de vooravond van het feest was er een zeer grote menigte in Tlemcen op de laatste Selihot van het jaar en veel gelovigen gingen rond 3 uur ‘s nachts naar de synagoge om met grote ijver te bidden voordat ze naar de begraafplaats gingen. Daar werd een algemene “ashkava” gereciteerd bij de ingang en vervolgens verspreidden de gelovigen zich naar de begraafplaats om Kaddisj te reciteren in aanwezigheid van een minyan.
De dienst in Tlemcen duurde bijzonder lang, omdat het een groot aantal Piyutim omvatte die exclusief waren voor deze gemeenschap. De nieuwe generaties hebben het gebed echter geleidelijk “verkort” door de hoeveelheid Piyutim te halveren.
In Meknes was het gebruikelijk om tijdens de Seder watermeloen te eten, terwijl Joden in Fez en Marrakech long eten.
De Joden van Algerije, Tunesië en Marokko eten dadels (Tamra of Tam) wat in het Aramees “afmaken” betekent, in de hoop dat er een einde komt aan de invloed van onze vijanden.
In tegenstelling tot andere gemeenschappen in Noord-Afrika, reciteren de Joden van Algiers het Sheechhiyanu-gebed over het blazen van de Sjofar op beide dagen van Rosj Hasjana en niet alleen op de eerste.
Tunesië:
Aan de vooravond van Rosj Hasjana, net na Slichot, vindt de Hatarat Nedarim ceremonie plaats, waarbij elke aanbidder zich presenteert voor drie wijzen die hem bevrijden van de geloften die hij het afgelopen jaar heeft afgelegd.
In Tunis klopten de oudsten dan op de deuren van degenen die niet aan de ceremonie hadden kunnen deelnemen – de ouderen en de zieken – en riepen “Atra, Atra”, wat betekent “je bent bevrijd”.
Het is gebruikelijk dat leden van de gemeenschap aan de vooravond van het feest naar de begraafplaats gaan.
Tot op de dag van vandaag drukt de Tunesische Joodse gemeenschap elk jaar het honingblad (Warkat Al Assal), geschreven in het Hebreeuws en Arabisch en bevat het de Kiddoesj, Rosj Hasjana Seder, de zegeningen van Sauda en andere informatie.
Twee specifieke vruchten worden gegeten tijdens de Seder en waarover de Sheechhiyanu wordt gereciteerd: Zaarour, een kleine zure appel, en Onev, een zoete wilde vrucht.
Djerba:
Ook in Djerba wordt, net als in Marokko, de Hatarat Nedarim vier keer gereciteerd. Tijdens de ceremonie verdelen de gelovigen zich in twee “kampen”: het eerste, dat dient als het “Beth Din hier op aarde”, blijft zitten terwijl het tweede opstaat en het “Beth Din” vraagt om hem van zijn geloften te ontheffen. Dan zijn de rollen omgedraaid. Tijdens deze ceremonie zijn ook vrouwen aanwezig.
Het geld dat wordt ingezameld tijdens de verkoop van mitswot op Rosj Hasjana en Jom Kippoer wordt vervolgens gebruikt om behoeftige gezinnen te kleden voor de winter.
Ten slotte eten de Joden van Djerba gedurende het hele festival geen vis, omdat het woord Dag lijkt op het woord Deaga (angst).
Babel (Irak) :
Tot twee decennia geleden slachtten de Joden van Babel een schaap op de avond voor Rosj Hasjana. Geen enkele familie deed afstand van deze minhag, of ze nu arm of rijk waren.
De voorbereidingen begonnen twee weken van tevoren, toen de familie het schapenvlees kocht en het overvloedig voedde om het vet te maken, meestal met watermeloenschillen.
Familieleden zouden weddenschappen afsluiten op het koosjer van de schapen in kwestie. Als het schaap, na controle door de Shochet, Taref bleek te zijn (verboden om te eten), was de teleurstelling enorm, niet alleen omdat ze een nieuw schaap zouden moeten kopen, maar ook omdat het een slecht “teken” was voor het komende jaar.
Echter, ongeveer 20 jaar geleden, toen de Rabbanim zich realiseerden dat arme gezinnen de gewoonte niet langer konden betalen, annuleerden ze het helemaal.
Op Rosj Hasjana-avond, na het gebed en voor Kiddoesj, lazen Iraakse Joden “Bakachot”, geschreven door Ben Ish Chai, Rabbi Yosef Chaim.
In het huis van Ben Ish Chai werd de Rosj Hasjana Seder ook ‘s ochtends herhaald.
Direct na het Shacharit-gebed komt de hele gemeenschap bijeen voor de Chatimah (ondertekenings)ceremonie, waarbij het hele boek van Tehillim wordt gelezen – elke deelnemer leest twee psalmen – evenals delen van de Zohar. Deze lezingen worden onderbroken door fruitproeverijen.
Op Rosj Hasjana eten de Joden van Babel niets bitters of zuurs en drinken ze geen koffie.
Libië:
Op de dag voor Rosj Hasjana, van zonsondergang tot in de vroege uurtjes, kopen Libische Joden grote hoeveelheden Sufganin (Sfenjes), een soort gefrituurde donut midden op straat. Deze nacht wordt “Leil Hatanour” (de nacht van de oven) genoemd.
Tot voor kort vastten Joden uit Libië op de twee dagen van Rosj Hasjana. Deze Minhag wordt genoemd in de Sjoelchan Aroech. Een paar jaar geleden besloot het grootste deel van de gemeenschap zich los te maken van deze gewoonte en te stoppen met vasten.
In tegenstelling tot andere gemeenschappen hebben Libiërs de gewoonte om Selihot te lezen op Rosj Hasjana. Deze Selichot zijn geschreven door Rabbi Yitzchak Ben Guiat zal, een van de grootste Spaanse liturgische dichters.
‘Habad (Loubavitch)
Chabad Chassidim roken niet op Rosj Hasjana, ook al is het een Jom Tov.
De Admur Rayatz (Rav Yosef Yitzchak Schneerson) zatsal verbood ook zingen tijdens de twee dagen van de vakantie en wenste elkaar Lechaim tijdens de maaltijden.
Men draagt geen kittel (Sargueness) op Rosj Hasjana.
De Rosj Hasjana Seder bevat alleen een appel gedoopt in honing en waarover de “Yehi Ratson” wordt gereciteerd. Viskop en granaatappel worden dan gegeten, maar er wordt geen speciale zegen uitgesproken.
Vlak voordat hij op de sjofar blies, ontving de Admur alle verzoeken om zegeningen van zijn chassidim, geschreven op stukjes papier die op het bureau waren gelegd. Hij bedekte dan zijn
gezicht en deze papieren met zijn Talith en bleef dan enkele minuten in de grootste stilte voordat hij op de Sjofar begon te blazen.
Tijdens het luiden doet de persoon die verantwoordelijk is voor het aangeven van de volgorde van het ringen in de Baal Tokéa dit niet hardop, maar wijst gewoon naar het rinkelen: Tekia, Chvarim of Teroua.
Chabad Chassidim reciteren geen Selichot tijdens de tien dagen van boetedoening.
Chassidim
De meeste Chassidim – afgezien van degenen die tot Chabad of Gur behoren – dragen een witte kittel tijdens Rosj Hasjana-gebeden, die met grote ijver worden gereciteerd. Tijdens de twee dagen van het festival is elk vrij moment gewijd aan het lezen van Tehillim.
Sommige Chassidim hebben een Minhag om de Tashllich-ceremonie niet op Rosj Hasjana uit te voeren, maar eerder tijdens de tien dagen van boetedoening.
Iran:
Vlak na de Arvit-dienst wensen de gelovigen van Iraanse afkomst elkaar “Tsad Samal Béin Sali Koub Bersid” wat betekent: moge je nog 100 mooie jaren zo leven.
Tijdens het Musaf-gebed, vlak voor de Sjofar, vertaalt de chazan de liturgische gezangen in het Perzisch, zodat het publiek het kan begrijpen.
‘s Middags is het gebruikelijk om samen te komen in het huis van een van de rouwenden of in de synagoge om het boek Tehillim twee keer te lezen.
